İÇ DENGE
İÇ DENGE
Ekonomik istikrarın en temel yapıtaşlarından biri olan iç denge, bir ülkenin hem üretim gücünü hem de toplumsal refahını sürdürülebilir biçimde koruyabilmesi için vazgeçilmez bir ilkedir. Basit tanımıyla iç denge, bir ekonomide tam istihdamın sağlandığı, fiyat istikrarının korunduğu ve kaynakların etkin biçimde kullanıldığı durumu ifade eder. Ancak bu kavram, yalnızca makroekonomik göstergelerle ölçülen bir hedef değil; aynı zamanda ekonomik politikalarda dengeyi, sosyal uyumu ve mali disiplini bir arada düşünen kapsamlı bir vizyondur.
Günümüzde pek çok ülke dış denge (cari açık, döviz kuru, dış ticaret dengesi) gibi alanlara odaklanırken, iç dengenin sağlanması çoğu zaman göz ardı edilmektedir. Oysa ki bir ekonominin kalıcı büyüme patikasına oturabilmesi için önce kendi içinde tutarlılığı sağlaması gerekir. Üretim, tüketim, gelir dağılımı ve istihdam politikaları arasında kurulan denge, uzun vadeli ekonomik güvenin temelini oluşturur.
Tam İstihdam ve Fiyat İstikrarı Arasındaki Kırılgan Hat
İç dengeyi belirleyen en önemli unsurlardan biri, ekonomide tam istihdamın sağlanmasıdır. Tam istihdam, ekonomideki tüm üretim faktörlerinin –özellikle de emeğin– etkin biçimde değerlendirildiği bir durumu temsil eder. Ancak bu hedefe ulaşmak, fiyat istikrarını koruma zorunluluğu ile her zaman kolay bağdaştırılamaz. Çünkü işsizlik oranlarını düşürmek için genişleyici politikalar uygulandığında, talep artışı enflasyonist baskılar yaratabilir. Bu durumda, iç dengeyi korumak adeta bir ip üzerinde yürümeye benzer hale gelir: Ekonomik büyümeyi teşvik ederken fiyat artışlarını dizginlemek, dikkatle kurgulanmış bir para ve maliye politikası uyumu gerektirir.
Merkez bankalarının faiz politikalarıyla maliye otoritelerinin bütçe harcamaları arasındaki koordinasyon, bu dengenin sağlanmasında kilit rol oynar. Gereğinden fazla genişlemeci bir maliye politikası, kısa vadede istihdamı artırsa da uzun vadede fiyat istikrarını tehdit edebilir. Aynı şekilde, aşırı sıkı para politikası da fiyatları kontrol altına alırken üretimi baskılayabilir. Bu nedenle, iç dengeye giden yolda en kritik başarı faktörü politik uyum ve zamanlama hassasiyetidir.
Üretkenlik, Gelir Dağılımı ve İçsel Denge
İç dengenin yalnızca makro düzeyde değil, mikroekonomik düzeyde de sağlam temellere oturması gerekir. Çünkü gelir dağılımındaki adaletsizlik, uzun vadede hem iç talebi zayıflatır hem de sosyal huzuru bozar. Eşitsizlik derinleştikçe toplumun geniş kesimleri ekonomik büyümeden yeterince pay alamaz; bu da tüketim eğilimlerini düşürür, tasarruf oranlarını çarpıtır ve yatırımların sürdürülebilirliğini tehdit eder.
Dolayısıyla, iç denge politikaları sadece fiyatları ve istihdamı değil, gelir dağılımını da gözetmek zorundadır. Vergi politikalarının adil biçimde kurgulanması, asgari ücretin üretkenlikle uyumlu biçimde artırılması, sosyal transferlerin hedefe yönelik yapılması bu dengenin toplumsal ayağını güçlendirir.
Ayrıca üretkenliğin artırılması da iç dengeyi destekleyen temel faktörlerden biridir. Verimlilik artışı, hem fiyat istikrarı açısından maliyet baskılarını azaltır hem de reel ücretlerin sürdürülebilir şekilde yükselmesini sağlar. Eğitim, Ar-GE ve dijital dönüşüm yatırımları, üretkenliği artırarak istihdamı daha kaliteli hale getirir. Böylece iç denge, yalnızca ekonomik değil aynı zamanda yapısal bir denge niteliği kazanır.
Bütçe Disiplini ve İç Dengenin Mali Boyutu
İç denge kavramının bir diğer önemli boyutu, kamu maliyesi dengesidir. Bir ülkenin iç dengesini koruyabilmesi, büyük ölçüde kamu harcamaları ile gelirleri arasındaki dengeye bağlıdır. Aşırı bütçe açıkları, kısa vadede büyümeyi desteklese de uzun vadede faiz oranlarını yükseltir, özel yatırımları kısıtlar ve borç sürdürülebilirliğini zayıflatır. Bu nedenle, mali disiplin iç dengenin vazgeçilmez koşullarından biridir.
Ancak mali disiplin, her zaman kemer sıkma anlamına gelmez. Önemli olan, harcama kompozisyonunun büyümeyi destekleyecek biçimde düzenlenmesidir. Örneğin altyapı, eğitim ve sağlık yatırımlarına öncelik verilmesi hem üretkenliği artırır hem de uzun vadede kamu gelirlerini genişletir. Bu şekilde mali politika, enflasyonu körüklemeden içsel istikrarı güçlendirici bir rol üstlenir.
İç Dengenin Bozulmasının Etkileri
Bir ekonomide iç denge bozulduğunda, domino etkisiyle pek çok alanda sorunlar baş gösterir. Örneğin, enflasyon oranlarının yükselmesi, hane halkı satın alma gücünü düşürürken aynı zamanda yatırım kararlarını da belirsiz hale getirir. İşsizlik oranlarının artması, sosyal güvenlik sistemleri üzerindeki yükü artırır. Bu durum kamu maliyesini zayıflatır, dolayısıyla para politikasının etkinliğini sınırlar. Sonuçta, ekonomi hem iç hem dış şoklara karşı savunmasız hale gelir.
Türkiye gibi gelişmekte olan ekonomilerde bu risk daha belirgindir. Çünkü dış finansman bağımlılığı yüksek olan ülkelerde, iç dengenin bozulması dış dengeyi de olumsuz etkiler. Enflasyonun kontrolsüz biçimde artması, döviz kurlarını dalgalandırır ve cari açık baskısını artırır. Bu nedenle, iç denge yalnızca bir iç mesele değil, dış kırılganlıkların da önleyicisidir.
Yeni Dönemde İç Dengeye Yönelik Politik Vizyon
Küresel ekonominin son dönemde yaşadığı dönüşüm –pandemi sonrası arz şokları, enerji fiyatlarındaki dalgalanmalar ve dijitalleşme süreçleri– iç dengeyi sağlamayı her zamankinden daha karmaşık hale getirmiştir. Bu süreçte “denge” kavramı, statik bir hedef olmaktan çıkıp dinamik bir yönetim becerisine dönüşmüştür.
Türkiye açısından iç dengeyi kalıcı biçimde tesis etmenin yolu, kurumsal koordinasyonu güçlendirmek, şeffaf veri temelli karar alma mekanizmalarını yerleştirmek ve ekonomik aktörler arasında güveni yeniden inşa etmekten geçiyor. Enflasyonla mücadele, istihdam dostu büyüme ve gelir adaleti politikalarının bir arada yürütülmesi; iç dengenin sadece bir hedef değil, aynı zamanda sürdürülebilir kalkınma stratejisinin omurgası haline gelmesini sağlayabilir.
Sonuç: Dengenin Sessiz Gücü
İç denge, ekonominin görünmeyen ama en güçlü tutkalıdır. Büyüme, istihdam, fiyat istikrarı ve toplumsal refah arasında kurulan bu hassas uyum, ülkenin uzun vadeli ekonomik direncini belirler. Bu nedenle iç denge, yalnızca ekonomi yönetiminin değil; toplumun tüm kesimlerinin ortak sorumluluğudur.
Gerçek istikrar, yalnızca rakamların değil, politikaların tutarlılığı ve toplumsal güvenin bir ürünüdür. Ekonominin iç dengesi, tıpkı bir terazinin kefeleri gibi, sürekli ölçülüp ayarlanması gereken bir sistemdir. Bir kefede büyüme hırsı, diğerinde fiyat istikrarı varken; ortada toplumun refahı vardır. İşte bu dengeyi korumak hem bugünün hem de yarının en önemli ekonomik sınavıdır.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
