İslam Hukukunda Azalan Müşâreke (Düşen Ortaklık)
Azalan Müşâreke, İslâm finans sisteminde faizsiz finansman modellerinden biri olarak geliştirilmiş, özellikle konut ve büyük ölçekli yatırımların finansmanında kullanılan bir ortaklık türüdür. Arapça'da “müşâreke”, “ortaklık” anlamına gelirken, “azalan” (düşen) ifadesi, taraflardan birinin zamanla diğer tarafın payını satın alarak ortaklıktan çekilmesini ifade eder.
1. Kavramsal Temel
Azalan müştereklikte temel mantık şudur: Müşteri ile finans kurumu birlikte bir mal (çoğunlukla taşınmaz) satın alır. Taraflar başlangıçta malın mülkiyetine belirli oranlarda ortak olurlar. Bu ortaklık sürecinde müşteri, hem ortak kullanım bedeli (örneğin kira) öder hem de düzenli aralıklarla finans kurumunun payını satın alarak ortaklığı azaltır. Nihayetinde müşteri malın tamamına sahip olur, finans kurumu ise ortaklıktan tamamen çıkar.
2. İşleyiş Şeması
- Finans kurumu ve müşteri malı ortaklaşa satın alır.
- Müşteri, kurumun hissesi için kira öder.
- Müşteri, önceden belirlenmiş plan çerçevesinde kuruma ait hisseleri peyderpey satın alır.
- Ortaklık sona erdiğinde malın tamamı müşteriye geçer.
3. Fıkhî Dayanak ve Uygunluk
Azalan müştereklik modeli, müşâreke (ortaklık), icâre (kira) ve bey' (satım) gibi klasik İslâmî akitlerin birleşiminden oluşur. Bu yönüyle, hem fıkhî meşruiyet hem de ticari işlevsellik taşır. Ancak her bir sözleşme safhasının birbirinden ayrılması ve şeffaf şekilde yapılması gerekir. Aksi halde akitler iç içe geçerek caiz olmayan bileşik akit (bey‘eyn fi bey‘) hükmüne girebilir.
4. Uygulama Alanları
- Konut Finansmanı
- İşyeri ve Arsa Yatırımları
- Ticari Ortaklıkların Devralınması
Bu model, faizsiz yatırım ve mülkiyet edinimi isteyen bireyler ve kurumlar için önemli bir alternatif oluşturur. Türkiye'de katılım bankaları bu modeli sıklıkla kullanmakta; aynı zamanda Malezya, Suudi Arabistan ve Pakistan gibi ülkelerde de yaygın şekilde uygulanmaktadır.
5. Avantajlar ve Zorluklar
Avantajları:
- Faizsiz yapısı sayesinde İslâmî finans ilkelerine uygundur.
- Müşteri, zaman içinde malın sahibi olur.
- Kurum açısından da güvenli ve kontrollü yatırım sağlar.
Zorlukları:
- Hukuki altyapının her ülkede net olmayışı.
- Akitlerin usulüne uygun yapılmaması durumunda meşruiyet tartışmaları.
- Maliyetlerin konvansiyonel finansmanla rekabet etmede zaman zaman yetersiz kalması.