İslam Hukukunda Katılım Bankacılığı
İslam hukukunda faiz (ribâ) yasağı, ekonomik ilişkilerin temel ilkelerinden biridir. Bu ilke doğrultusunda, klasik bankacılık sisteminin faiz esaslı yapısı İslam hukuku açısından ciddi problemler doğurmaktadır. Bu nedenle 20. yüzyılın ortalarından itibaren İslam iktisadı anlayışı çerçevesinde geliştirilen katılım bankacılığı, faizsiz finans modelinin kurumsal yansıması olarak ortaya çıkmıştır.
Katılım bankacılığı, sermaye ile emeği risk ve kâr/zarar paylaşımı esasına göre bir araya getiren, faizsiz bankacılık modelidir. Bu sistem, İslam hukukunun temel iktisadi ilkeleri olan faiz yasağı, belirsizlik (garar) yasağı, meşru mal edinme, emek-sermaye ortaklığı ve toplumsal adalet gibi prensiplere dayanır.
1. Katılım Bankacılığı Nedir?
Katılım bankacılığı, finansal aracı bir kurum olarak, faizsiz esaslara dayalı bankacılık hizmeti sunan, fon toplama ve kullandırma süreçlerinde İslam hukukuna uygun yöntemler kullanan bir sistemdir. Klasik bankalardan temel farkı, faiz yerine kâr-zarar ortaklığı yöntemleriyle çalışmasıdır.
Katılım bankacılığında iki temel fonksiyon vardır:
- Fon Toplama: Müşterilerden mevduat toplanır. Bu işlemler genellikle vadeli katılım hesapları ile yapılır.
- Fon Kullandırma: Toplanan fonlar, faizsiz finansman yöntemleri ile yatırımcılara kullandırılır.
2. İslam Hukukunda Meşruiyet Temeli
Katılım bankacılığı, faiz yasağı başta olmak üzere birçok İslam hukuku ilkesine dayanmaktadır:
2.1. Faiz (Ribâ) Yasağı
Kur’an’da açıkça yasaklanan ribâ (Bakara, 2/275-279), haksız kazanç ve sömürüyü temsil eder. Katılım bankaları, faizle işlem yapmadığı için bu yasağı ihlal etmez.
2.2. Belirsizlik (Gharar) Yasağı
Belirsizliği ve spekülasyonu önlemeye çalışan bu ilke, katılım bankalarının şeffaf ve açık sözleşmelerle işlem yapmasını gerektirir.
2.3. Meşru Kazanç
İslam’a göre kazanç, mal ve hizmet üretimine dayalı olmalıdır. Katılım bankaları da ticaret, hizmet ve yatırım ortaklıklarıyla kazanç sağlar.
3. Katılım Bankacılığında Kullanılan Temel Akitler
Katılım bankacılığı, klasik fıkıhtaki bazı sözleşmeleri modern finansal işlemlere uygulayarak işler. En sık kullanılan akit türleri şunlardır:
3.1. Mudarabe (Emek-sermaye ortaklığı)
Bir taraf sermaye sağlar, diğer taraf emek. Kâr paylaşımı önceden belirlenir, zarar ise sermaye sahibine aittir. Bu model genellikle katılım hesapları için uygulanır.
3.2. Muşaraka (Ortaklık)
Taraflar hem sermaye hem de emek koyar. Kâr önceden belirlenen oranlara göre paylaşılır, zarar sermaye oranında paylaşılır.
3.3. Murabaha (Maliyet + kârla satış)
Katılım bankalarının en yaygın kullandığı yöntemdir. Banka bir malı satın alır, müşteriye üzerine kâr koyarak satar. Kâr oranı sabittir ama faiz değil, ticaret kazancıdır.
3.4. İcâre (Kira)
Bankanın mülkü müşteriye kiralaması esasına dayanır. Özellikle taşıt ve konut finansmanında kullanılır.
3.5. İstisna’ (Siparişle üretim)
Özellikle inşaat ve sanayi sektöründe kullanılır. Belirli bir ürünün üretimi için önceden anlaşılır, teslim ve ödeme takvimi belirlenir.
3.6. Sukuk (İslami tahvil)
Faizsiz borçlanma aracıdır. Mal veya projenin mülkiyetine dayalı bir yapıdadır. Sukuk sahipleri kâr elde eder ancak faiz almaz.
4. Fıkhi Tartışmalar ve Eleştiriler
Katılım bankacılığı, İslam hukuku açısından bazı eleştirilere de maruz kalmaktadır:
4.1. Murabaha’nın Yoğun Kullanımı
Bazı âlimler, murabaha gibi satış sözleşmelerinin bankacılık işlemlerinin çoğunluğunu oluşturmasını, kâr oranının faiz oranlarına endekslenmesi gibi uygulamaları eleştirir.
4.2. Risk Paylaşımı Eksikliği
Katılım bankalarının yeterince risk paylaşmadığı, klasik bankacılığa benzer şekilde teminat temelli çalıştığı iddiaları vardır.
4.3. Sözleşmelerin Biçimsel Olması
Bazı eleştirmenler, sözleşmelerin fıkhi açıdan sadece şekilsel olarak İslam hukukuna uygun olduğunu, öz itibariyle klasik sistemden çok da farklı olmadığını savunurlar.
5. Türkiye’de Katılım Bankacılığı
Türkiye’de 1985 yılında ilk faizsiz finans kurumu (Albaraka Türk ve Faisal Finans) kurulmuştur. 2005’te “özel finans kurumları” adı “katılım bankası” olarak değiştirilmiştir. Bugün Türkiye'de hem özel hem de kamuya ait katılım bankaları faaliyet göstermektedir (örneğin: Ziraat Katılım, Vakıf Katılım, Kuveyt Türk, Türkiye Finans, Albaraka Türk, Emlak Katılım).
6. Katılım Bankacılığı ile İlgili Uluslararası Standartlar
Katılım bankacılığı, uluslararası düzeyde de düzenlemelere tabidir. Özellikle:
- AAOIFI (Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)
- ISES (Islamic Financial Services Board)
- Bahrain Merkezli Şeriat Denetim Kurulları
bu alanda standartlar ve etik kurallar belirlemektedir.
Katılım bankacılığı, İslam hukukunun temel ilkelerine uygun olarak geliştirilen ve modern finans dünyasında alternatif bir model sunan faizsiz bankacılık sistemidir. Uygulamada çeşitli zorluklar ve tartışmalar olsa da, İslam iktisadının günümüzdeki kurumsal yansıması olarak önemli bir işlev görmektedir. Gelecekte bu sistemin daha da geliştirilmesi için hem fıkhî derinlik hem de pratik uygulama açısından yeni çalışmalar ve iyileştirmeler yapılması kaçınılmazdır.