KIYMETLİ EVRAK
KIYMETLİ EVRAK
Kıymetli Evrakın Unsurları
Tanımdan anlaşıldığı üzere, bu unsurlar, senet ve devredilebilir nitelikte bir hak olarak ortaya çıkmaktadır.
Maddi (somut) unsur: Senet
Belge, veri ortamı/taşıyıcısıdır. Belgenin her zaman kağıt olmasına gerek yoktur. Makul her türlü somutlaştırma aracı belge olarak kabul edilmelidir.
Senet ise bir iradeyi yazı ile yansıtan bir belgedir. Belgenin senet niteliği kazanabilmesi için irade beyanını (yazı ile) açıklayan kişinin imzasının da bulunması gerekir. Güvenli elektronik imza, elle atılan imza ile aynı hukuki sonucu doğurur. Fakat güvenli elektronik imza ile yapılamayacak işler de vardır;
TTK 1526/1; “Poliçe, bono, çek, makbuz senedi, varant ve kambiyo senetlerine benzeyen senetler güvenli elektronik imza ile düzenlenemez. Bu senetlere ilişkin kabul, aval ve ciro gibi senet üzerinde gerçekleştirilen işlemler güvenli elektronik imza ile yapılamaz.”
Maddi olmayan (soyut) unsur: Devredilebilir nitelikte bir hak
Kıymetli evrakın içerdiği hak, devredilebilir nitelikte bir hak olmak zorundadır. Niteliği itibarıyla devredilemez nitelikte olan, örneğin kamu hukukundan kaynaklanan vatandaşlık hakkı gibi haklar ile kişiye sıkı sıkıya bağlı olan haklar kıymetli evraka konu olamazlar.
Bir senedin kıymetli evrak olabilmesi için içerdiği hakkın mutlaka devredilebilir nitelikte olması gerekir.
Kavramsal Özellikleri
Hak ve Senet Birliği: Hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemeyeceği gibi, senetten ayrı olarak devredilemez de. Hak senedi izler. Bu nedenle kıymetli evraka dayanarak hak talep eden senedi ibraz (ve teslim) etmelidir; kıymetli evrak borçlusu da ancak senedi ibraz ve teslim edene ödeme yapmakla yükümlüdür (TTK 646).
Devredilebilirlik (Dolanım/Tedavül Yeteneği): Kıymetli evrak dolanım/tedavül amaçlı düzenlenir. Bir senedin devredilme olanağının, devredilebilirliğinin varlığı o senedin mutlaka devrini zorunlu kılmaz. Önemli olan, o senedin devredilebilir olmasıdır.
Kıymetli evrakta devredilebilirliğin biçimi kanun tarafından sınırlandırılmıştır.
Kıymetli evrakta devir biçimi ve senedin türü bakımından sınırlılık ilkesi mevcuttur.
Özelliklerin Yasal Görünüm Biçimleri
Çifte ibraz kaydı, hak ve senet birlikteliğini teyit etmekte; hakkın senetsiz devredilemeyeceğini ve ileri sürülemeyeceği ortaya koymaktadır (TTK 646).
Kıymetli Evrak Sınıflandırmaları
Temsil ettikleri hakkın türü bakımından
a. Alacak senetleri: Bu senetler bir alacak hakkı içerirler. Para alacağı senetleri veya diğer alacak senetleri olarak ikiye ayrılırlar. Para senetlerinin en tipik örnekleri kambiyo senetleridir. Diğer alacak senetleri ise konşimentodur.
b) Emtia senetleri: Emtia senetleri, çeşitli emtia üzerinde ayni hak türünden (mülkiyet/rehin) bir hakkı içerirler. Emtia senetleri, makbuz senedi ve varanttan oluşur.
c) Ortaklık hakkı veren senetler: Bunlar, sermayesi paylara bölünebilen ticaret ortaklıklarında sermaye payını temsil ederler. Sadece anonim ortaklıklar ve sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıkların çıkardığı nama ve hamiline yazılı pay senetleri ile bunların yerine çıkarılabilecek ilmühaberler ortaklık hakkı veren kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir.
d) Ortaklığa katılma senetleri: Ortaklık hakkı vermeyen, ancak ortaklığın mali haklarından (kara, tasfiye sonucunda kalan tutara katılma gibi) birini ya da bir kısmını sağlayan senetlerdir. Bunlara örnek olarak kurucu intifa senetleri, diğer intifa senetleri, kardan pay alma hakkı veren tahviller verilebilir.
e) Karma nitelikli senetler: Bu senetlerde parasal bir alacak hakkı ve ayrıca taşınmaz rehni ya da taşınmaz yükü söz konusu olmaktadır. Bunlara örnek olarak ipotekli borç senedi ve irat senedi gösterilebilir.
Kurucu ya da açıklayıcı olmaları bakımından
Kurucu kıymetli evrak: Bu tür kıymetli evrakta senedin içerdiği hak, kıymetli evrakın düzenlenmesi ile doğar; senet düzenlenmeden önce hak mevcut değildir. Buna örnek olarak kambiyo senetlerini verebiliriz.
Açıklayıcı kıymetli evrak: Bu tür kıymetli evrakta; senedin içerdiği hak, kıymetli evrakın düzenlenmesinden önce de vardır; senedin düzenlenmesi sadece mevcut hakkın dışa vurulması bakımından işlevseldir.
Kamu güvenliğine sahip olup olmamaları bakımından
Kamu güvenliğine sahip olan kıymetli evrak: Kamu güvenliğine sahip olan kıymetli evrakta; senedi devralan, bir yandan senedi devredenin tasarruf yetkisi, diğer yandan senedin içeriği bakımından korunmuştur. Kamu güvenliğine sahip olan kıymetli evrak emre ve hamiline yazılı kıymetli evraktır.b) Kamu güvenliğine sahip olmayan kıymetli evrak: Bunlar nama yazılı olan senetlerdir. Nama yazılı senetlerde; senedin yeni hamili senetten doğan hakkı senette yazılı olduğu biçimde değil, kendisinden önceki hamillerin sahip olduğu hakkı onların sahip olduğu kapsamda elde ettiğinden kamu güvenliğinin koruması söz konusu değildir